H ανάδυση μιας νέας Ψυχοθεραπείας

Eν έτει 2019, 21^ο αιώνα, οι συνθήκες και τα δεδομένα του υλιστικού πολιτισμού μας θέτουν την επιτακτική ανάγκη για μια νέα οδηγία. Με ματιά ευρύνοιας, τα σημάδια αυτής της νέας οδηγίας έχουν ήδη διαφανεί. Πρόκειται για την σύνθεση της θρησκείας (με την έννοια της εσωτερικής διδασκαλίας και όχι της κληρικής Θρησκείας) και της Επιστήμης ως μια ζωντανή δύναμη, αυτό που ο Schure (2006) είδε ως την μοναδική μας ευκαιρία να εξελιχθούμε ως πολιτισμός και να καταφέρουμε, πάλι, να δημιουργήσουμε και να μορφώσουμε ψυχές, για το καλό και τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Έχοντας χάσει την πνευματική διάσταση της Ζωής και τις μυητικές τελετουργίες των διαφόρων φάσεων, από τη γέννηση ως το θάνατο, έχοντας ιατρικοποιήσει την γέννα, τα γηρατειά και το θάνατο, και έχοντας παραβλέψει την αδιαμφισβήτητη σύνδεσή μας με τα υπόλοιπα όντα, είμαστε σε ένα κομβικό σημείο. Καλούμαστε να ξαναδούμε την Ύπαρξη με όλα όσα ενέχει, από την αρχή. Ο Schure γράφει «η Επιστήμη και η Θρησκεία, οι φύλακες αυτοί του πολιτισμού, έχασαν και οι δύο το υπέρτατο δώρο τους, τη μαγεία τους, να παράσχουν δηλαδή τη μεγάλη και ισχυρή αγωγή» (σελ. 24).

     Ο Sigmund Freud με την Ψυχανάλυση προσπάθησε να εξηγήσει, και με αυτό τον τρόπο να ανακουφίσει, το αιώνιο βάσανο της ανθρώπινης ψυχής, παραμελώντας όμως την πνευματική της πτυχή και εστιάζοντας στις διανοητικές της εκφάνσεις και διαστρεβλώσεις. Ο Carl G. Jung τόλμησε, να στραφεί προς την αρχαία εσωτερική διδασκαλία (Θρησκεία) αναζητώντας εκεί τα κομμάτια που λείπανε από την Επιστήμη της σύγχρονης Ιατρικής και πρότεινε ως θεραπεία της ψυχής την, χωρίς προσδοκίες, βουτιά στο υλικό της για να αλιεύσει την επίγνωση και την επίλυση όσων την βασανίζουν. Ο Wilhelm Reich υποστήριξε ότι η ψυχική διαταραχή προέρχεται από την γενικευμένη και κοινωνικά αποκτημένη «συγκινησιακή πανούκλα», αυτό το μίασμα του πολιτισμού μας επιβεβλημένο από την κληρική θρησκεία και το κράτος, το οποίο καταπιέζει, διαστρεβλώνει και καθηλώνει την φυσική ικανότητά μας για αυτορύθμιση, ισορροπία και υγεία. Στις αρχές του 20ού αιώνα η επιστήμη της Ψυχολογίας μιλούσε για νεύρωση, για νοητική (mental) διαταραχή. Σήμερα γίνεται λόγος για ψυχικό τραύμα και γνωρίζουμε ότι ως είδος πάσχουμε κυρίως από αναπτυξιακό τραύμα, δηλαδή τραύμα πρόσδεσης με τους ενήλικες που μας φροντίσανε όταν γεννηθήκαμε, και ότι αυτή είναι η βάση της ψυχικής διαταραχής. Επίσης γνωρίζουμε ότι είμαστε αναμφίβολα δέκτες διαγενεακού τραύματος που περνάει στο DNA μας ερήμην μας και πολλές φορές είναι η ρίζα της οδύνης μας αλλά και των προβλημάτων υγείας που αντιμετωπίζουμε στη διάρκεια της ζωής μας.

     Έχοντας για πολλούς αιώνες αφομοιώσει αμάσητο το διαχωρισμό σώματος και ψυχής του Descartes, παλεύουμε να κατανοήσουμε, να διαχειριστούμε και να επουλώσουμε το ψυχικό τραύμα σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, χωρίς όμως να τα καταφέρνουμε. Τα ψυχιατρεία είναι ακόμη γεμάτα, η χρήση ψυχοφαρμάκων είναι πιο ευρεία και υπερβολική από ποτέ, και οι άνθρωποι είναι χωρισμένοι σε διαταραγμένους και υγιείς. Αυτό που ονομάζουμε ψυχοπαθολογία είναι ένας τρόπος να διαχωρίζουμε αυτό που μας φοβίζει σε εμάς τους ίδιους από αυτό που θα θέλαμε ιδανικά να είμαστε, ενώ ουσιαστικά είναι όλα εκφάνσεις της Ύπαρξης και των δεινών που την διακατέχουν ανά τους αιώνες. Ένα είναι σίγουρο! Είμαστε όλοι ψυχικά τραυματισμένοι. Η ύπαρξη μας και μόνο σε αυτό τον πλανήτη, η ευαλωτότητά μας ως είδος τα πρώτα χρόνια της ζωής μας (είμαστε το μόνο θηλαστικό που περπατάει μετά από έναν ολόκληρο χρόνο), ο εγκέφαλός μας με την θηλαστική ανάγκη του για πρόσδεση και ασφάλεια, ο πραγματικός κίνδυνος από το απρόβλεπτο της Φύσης, και η αδυναμία του νεότερου μέρους του εγκεφάλου (του νεοφλοιού) να ελέγξει τα συναισθήματά μας και να μας κάνει πραγματικά κυρίαρχους της ύπαρξής μας, μας αφήνει στο μηδέν. Είμαστε ακόμη αδύναμοι και ανυπεράσπιστοι όπως ήμασταν από την αρχή της ιστορίας μας ως είδος, παλεύουμε ακόμη με το Κακό, φοβόμαστε το σκοτάδι και την οργή της Φύσης, κοιτάμε τον ουρανό αναζητώντας λύτρωση για την ανθρώπινη απελπισία μας.

     Τι έχει αλλάξει; Έχουμε πετύχει να κυριαρχήσουμε φαινομενικά, με τις κατασκευές του νου και των χεριών μας, στο φυσικό περιβάλλον ενώ ταυτόχρονα έχουμε απομακρυνθεί από τη δική μας φύση. Η Θρησκεία και η Επιστήμη διεκδικούν την Αλήθεια, αντίθετα και εχθρικά η μία από την άλλη, και η εσωτερική διδασκαλία όλων των θρησκειών που αναπτύχθηκαν από την απαρχή του ανθρώπινου πολιτισμού μας, και που εμπεριέχει αυτές τις δύο ως Επιστήμη των επιστημών (Schure, 2006) αποτελεί αντικείμενο μελέτης για τους λίγους. Έχει επικρατήσει ότι το σώμα είναι μόνο ύλη, η ψυχή είναι κάτι μεταφυσικό άρα αδύνατον να εξηγηθεί με τους μέχρι-τώρα-αποδεκτούς νόμους της Φυσικής, το πνεύμα είναι αντικείμενο μόνο της Θρησκείας και όχι της Επιστήμης, η ύπαρξη των συναισθημάτων και η αυθόρμητη έκφρασή τους είναι προβληματικά και γι’ αυτό πρέπει να καταπιέζονται, να καταστέλλονται και να υποτιμούνται συγκριτικά με τον λογικό και αναλυτικό νου, το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου μας είναι πιο χρήσιμο από το δεξί για να επιβιώσουμε και να δημιουργήσουμε. Αυτές είναι μερικές από τις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και πεποιθήσεις που έχουν μολύνει το συλλογικό μας ασυνείδητο και την προσωπική μας ιστορία. Η διαίσθηση, δε, θεωρείται ένα ανεξήγητο μυστήριο, στην καλύτερη περίπτωση ή ένα ανακριβές, καλοπροαίρετα συναισθηματικό, κατασκεύασμα στη χειρότερη (Lieberman, 2000, σελ. 109). Σε τέτοιο αδιέξοδο σημείο αποσύνδεσης από τη μήτρα της αρχικής Γνώσης και Αλήθειας, η ανθρωπότητα τείνει να κινείται προς την επανασύνδεση.

     Ο φιλόσοφος Mark Johnson υποστηρίζει ότι ο διαχωρισμός, στην αντίληψή μας, του νου από το σώμα δημιουργεί ένα μη βιώσιμο σχίσμα ανάμεσα στη μεταφυσική και την επιστημολογία (1987). Σήμερα επιστήμονες όπως η Candace Pert (Pert, 1997), η «μητέρα» της ψυχο-νευροενδοκρινο-ανοσολογίας και ο Jaak Panksepp (1998, 2012) ο κύριος επινοητής του όρου «affective neuroscience» (δηλαδή «νευροεπιστήμη των συγκινήσεων» ή «θυμική νευροεπιστήμη»), έχουν καταφέρει με επιστημονική γλώσσα και μεθόδους να προσεγγίσουν και να αποδείξουν ότι τα συναισθήματα, οι σκέψεις και το φυσικό σώμα είναι ένα και ότι όλα τα ζώα μοιραζόμαστε τα ίδια 7 συστήματα συναισθημάτων, τα οποία τα χρειαζόμαστε για να μπορούμε να αντιδρούμε ανάλογα στο περιβάλλον και να επιβιώνουμε. Τονίζουν δηλαδή πόσο σημαντικά είναι τα συναισθήματά μας για την επιβίωσή μας και ότι υπάρχει βαθιά σοφία στα αρχαία τμήματα του εγκεφάλου μας. Ο Panksepp υποστήριξε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από τον συναισθηματικό εγκέφαλο και όχι από τις λειτουργίες του νεοφλοιού, της αναπαράστασης και της αντίληψης όπως έχει υποστηρίξει η γνωστική νευροεπιστήμη τα τελευταία 30 χρόνια (Panksepp et al. 2012). Επίσης, η πρόσφατη ανακάλυψη του Stephen Porges για τη λειτουργία του Πνευμονογαστρικού Νεύρου (γνωστό ως Vagal Nerve¹), και τη χρησιμότητά του στην ρύθμιση του νευρικού συστήματος κατά τη διάρκεια του τραύματος, μας ξαναφέρνουν στη θέση να αναθεωρήσουμε την “νευρωτική” μας στάση προς το φυσικό σώμα, και να το δούμε όχι μόνο ως το πεδίο εκδήλωσης της παθολογίας μας αλλά ως το μέσον για την επούλωση του τραύματος. To σώμα δηλαδή εμπεριέχει και το τραύμα αλλά και τη λύση του. Η πολύ πρόσφατη μέθοδος TRE (Τrauma Release Exercises², Berceli, 2008), στα πατήματα της Νευροφυτοθεραπείας (Vegetotherapy³) που ανέπτυξαν ο Wilhelm Reich⁴ με τον Ola Raknes⁵ επαναφέρει την φυσική τάση και ικανότητα του ανθρώπινου οργανισμού για ανακλαστικό τρέμουλο ως τη σοφή λύση του νευρικού συστήματος για να αποβάλλει το σοκ-τραύμα από το σώμα -κάτι που μόνο τις τελευταίες δεκαετίες με την συνεισφορά του Peter Levine⁶ μπορέσαμε να πάψουμε να το θεωρούμε ως πρόβλημα και ως εκδήλωση φόβου. Όπως εξηγεί ο ίδιος, ο λόγος που το τραύμα «παγιδεύεται» στο νευρικό μας σύστημα και κατ’ επέκταση επιδρά στο νευροφυτικό, ενδοκρινικό και ανοσολογικό μας σύστημα είναι επειδή έχουμε πολιτισμικά περιορίσει αυτό το φυσικό τρέμουλο μετά από ένα τραυματικό γεγονός (Levine & Ann 2000). Αυτή μας την κατάπτωση ονόμασε «συγκινησιακή πανούκλα» ο Wilhelm Riech (1949, βλ. Ράιχ κ.α. 2010), όπως ανέφερα παραπάνω, εννοώντας αυτή την έλλειψη ανοχής στην αυθόρμητη εκδήλωση του οργανισμού, τα συναισθήματα και την ευχαρίστηση.

     Ο Dan Siegel «πατέρας» της Διαπροσωπικής Νευροβιολογίας (Interpersonal Neurobiology⁷) επίσης υποστηρίζει ότι έχουμε την ικανότητα να υπερβούμε τις συνήθεις σκέψεις και τις συνήθεις ενέργειές μας κινητοποιώντας τον βαθύτερο εαυτό μας και τη σοφία του, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς της ιστορικής μας εμπειρίας. Δεν είναι τυχαία η σταδιακή μας πορεία προς τις σωματοκεντρικές μορφές ψυχοθεραπείας, την τόσο ευρεία υιοθέτηση της yoga και άλλων μεθόδων ολιστικής επανασύνδεσης και ανάκτησης της αρχαίας πανανθρώπινης εσωτερικής γνώσης . H στροφή επιστημόνων όπως ο Bruce Lipton και ο Gregg Braden προς μια νευροβιολογικά ενημερωμένη πνευματικότητα, το νέο ερευνητικό Παράδειγμα (paradigm) που προτείνει ο Ervin Laszlo⁸ και η δημιουργία ψυχοθεραπευτικών μεθόδων που εμπεριέχουν το στοιχείο της πνευματικότητας στη διαδικασία της θεραπείας όπως η Διαπροσωπική Ψυχολογία (Transpersonal Psychology⁹) από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και πρόσφατα το CRM (Comprehensive Resource Model¹⁰). Όταν έχουμε υπάρξει καιρό αποσυνδεδεμένοι ευτυχώς τείνουμε να επανασυνδεθούμε, και αυτό διαφαίνεται να συμβαίνει ήδη για την ανθρωπότητα. Παρόλα αυτά, δεν πιστεύω ότι εισάγοντας κάτι που παλιότερα χρησιμοποιούσε η ανθρωπότητα μπορεί αυτούσιο να εφαρμοστεί στην σύγχρονη κοινωνία του δυτικού κόσμου. Είναι απαραίτητη μια νέα τοποθέτηση της παλιάς γνώσης πάνω στη σύγχρονη πραγματικότητα και τη σύγχρονη συνειδητότητα και η δημιουργία μίας νέας κοινής διεπιστημονικής «γλώσσας» που να αποδέχεται την ενσώματη βιωμένη γνώση, τις διαισθητικές λειτουργίες και την άρρητη γνώση και μνήμη του σώματος ως έγκυρες και ικανές να μας οδηγήσουν στην επούλωση του τραύματος αλλά και την αγωγή μας.

     Η νευροεπιστήμη τα τελευταία χρόνια έχει μετακινήσει τόσο πολύ το Παράδειγμα¹¹ της Ψυχοθεραπείας που πλέον δε μιλάμε με φιλοσοφικούς και αναλυτικούς όρους αλλά με νευρο-βιολογικούς. Η νέα, παγκόσμια μετακίνηση, στον κλάδο της Ψυχοθεραπείας, που συμβαίνει στις μέρες μας, συμπεριλαμβάνει το σώμα αλλά και την πνευματική μας διάσταση ως όντα. Η ανθρώπινη συνειδητότητα προχωράει πολύ γρήγορα και η ζωή μας είναι πολύ μικρή σε διάρκεια για να ζήσουμε τις τεράστιες αλλαγές που συμβαίνουν ήδη. Υπάρχει πια η συλλογική κατανόηση ότι το ψυχικό τραύμα ξεκινάει από τη στιγμή της σύλληψής μας αλλά και ότι διαγενεακά μεταφέρεται στις επόμενες γενιές όταν δεν έχει επουλωθεί. Γνωρίζουμε ότι το όργανο της καρδιάς δεν είναι απλά μια αντλία αίματος αλλά ένα ολόκληρο ηλεκτρομαγνητικό κέντρο, ίσως πιο ισχυρό από τον εγκέφαλο, το οποίο παράγει μηνύματα προς τα πάνω καθορίζοντας τις λειτουργίες του εγκεφάλου¹² και ότι η ευθυγράμμιση αυτών των δύο είναι ο καθοριστικός παράγοντας της υλοποίησης όσων επιθυμούμε και σκεφτόμαστε (Braden 2008, 2009). Γνωρίζουμε ότι δεν έχουμε μόνο τη δυνατότητα να πηγαίνουμε από τον νου στο σώμα αλλά και από το σώμα στον νου με τις διαδικασίες «top–down” και “bottom–up” (Taylor et al. 2010).

     Καμία μέχρι στιγμής μέθοδος δεν έχει την απόλυτη λύση για το βάσανο της ανθρώπινης οδύνης αλλά το μόνο σίγουρο είναι ότι είναι επιτακτικό η Ψυχοθεραπεία από δω και πέρα να λειτουργεί με κέντρο την καρδιά και την εκδήλωση της Ψυχής μέσα από τις σωματικές αισθήσεις, και το άτομο να καθοδηγείται να ξαναθυμηθεί ποιό είναι πραγματικά ως ύπαρξη. Όταν το άτομο μπορέσει να ενσωματώσει τον πραγματικό πυρηνικό εαυτό του στην καθημερινή του ζωή τότε θα είναι ικανό να δρα υπεύθυνα και ως πολίτης αυτού του κόσμου. Αν μόνο συνειδητοποιούσαμε ποιοι είμαστε και πως συνυπάρχουμε και αλληλεπιδρούμε με κάθε έμβιο, οργανικό και ανόργανο στοιχείο στον πλανήτη, αυτό θα μας έκανε ανώτερα όντα. Μέχρι στιγμής δεν είμαστε. Πιστεύω ότι συνειδητοποιώντας ποιοι είμαστε θα μπορέσουμε να δούμε το θάνατο που σπέρνουμε στην ανθρωπότητα ως είδος, τη βία που αναπαράγουμε στον ίδιο μας τον εαυτό αλλά στα άλλα είδη που εκμεταλλευόμαστε, αιχμαλωτίζουμε, βασανίζουμε και τελικά σφαγιάζουμε καθημερινά. Είμαστε τυφλοί σε όσα διαπράττουμε ακριβώς επειδή είμαστε αποσυνδεδεμένοι από τη βαθύτερη ζωώδη και την ανώτερη πνευματική μας υπόσταση. Έχουμε γίνει μόνο κεφάλι και χρειάζεται να ξαναβρούμε την καρδιά και το υπόλοιπο σώμα μας.

Σημειώσεις:

1 Πνευμονογαστρικό Νεύρο (Vagus nerve): «Το 1994 πρότεινε τη Θεωρία Polyvagal που συνδέει την εξέλιξη του αυτόνομου νευρικού συστήματος των θηλαστικών με την κοινωνική συμπεριφορά και τονίζει τη σημασία της φυσιολογικής κατάστασης στην έκφραση προβλημάτων συμπεριφοράς και ψυχιατρικών διαταραχών. Το πνευμονογαστρικό νεύρο βρίσκεται στο εγκεφαλικό στέλεχος, κατεβαίνει από τον εγκέφαλο προς την καρδιά και συνεχίζει προς την κοιλιακή χώρα. Οι ίνες του αποτελούν μέρος του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος. H έρευνά του αποκάλυψε ότι ένα υγιές πνευμονογαστρικό νεύρο είναι ζωτικής σημασίας για να ζούμε με ενσυναίσθηση, κατανόηση, να προάγουμε τις κοινωνικές μας σχέσεις-δεσμούς και πολύ σημαντικό για την ικανότητά μας να παρατηρούμε, να αντιλαμβανόμαστε και να παίρνουμε σύνθετες αποφάσεις» (Nικολίτσα, 2018, σελ. 26).

² https://www.youtube.com/watch?v=WReAjA7Nx4M

³ https://en.wikipedia.org/wiki/Vegetotherapy

⁴ https://en.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_Reich

⁵ https://en.wikipedia.org/wiki/Ola_Raknes

⁶ Βλ. Somatic Experiencing

⁷https://www.drdansiegel.com/about/interpersonal_neurobiology/,

8 http://www.laszloinstitute.com/

⁹ https://en.wikipedia.org/wiki/Transpersonal_psychology

¹⁰ https://comprehensiveresourcemodel.com/

¹¹ Η αποδοχή ενός κοινού Παραδείγματος αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της επιστημονικής κοινότητας. O όρος 1) σημαίνει το σύνολο των πεποιθήσεων, των μεθόδων και των τεχνικών, που ασπάζεται μια επιστημονική κοινότητα. (η «σφαιρική» έννοια του όρου, σημαίνει μια κοσμοθεωρία, μια οντολογική παραδοχή, μια κοινή «γλώσσα», που σηματοδοτεί την είσοδο σε έναν νέο κόσμο, και 2) αντιστοιχεί στις παραδειγματικές λύσεις συγκεκριμένων προβλημάτων, τα οποία και χρησιμοποιεί ως πρότυπα από μια δεδομένη ομάδα επιστημόνων. Kuhn, T.S., (1962). Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα θέματα, 1981.
¹² https://www.heartmath.org/research/research-library/

Bιβλιογραφία και Βιβλιογραφικές Αναφορές:

Berceli, D. 2008. The Revolutionary Trauma Release Process: Transcend Your Toughest Times. Namaste Publishing

Braden, G., 2008. The Divine Matrix: Bridging Time, Space, Miracles, and Belief. Hay House Publications

Braden, G. 2009. The Spontaneous Healing of Belief: Shattering the Paradigm of False Limits. Ηay House Publications

Braden, G. 2017. Human by Design: From Evolution by Chance to Transformation by Choice. Hay House Publications

Johnson, M., 1987. The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination and Reason. University of Chicago Press

Johnson, M., 2007. The Meaning of the Body: Aesthetics of Human Understanding. University of Chicago Press

Laszlo, E. 2008. H νέα επιστήμη και το Ακασικό Πεδίο: μια ολιστική θεωρία για τα πάντα. Εκδόσεις Αρχέτυπο

Laszlo, E. 2009. Η μεγάλη κβαντική αλλαγή: Πώς η νέα επιστημονική πραγματικότητα μπορεί να αλλάξει εμάς και τον κόσμο μας. Eκδόσεις Αρχέτυπο

Laszlo, E. 2012. Κοσμική αλλαγή: Προωθώντας τη συνεργία μεταξύ πράσινης ανάπτυξης, νέων πολιτικών & ανώτερης συνείδησης. Eκδόσεις Έσοπτρον

Levine, A.P. & Ann, F. 2000. To ξύπνημα της τίγρης: θεραπεύοντας τις τραυματικές εμπειρίες. Ελληνικά Γράμματα

Lieberman, M.D., 2000. Intuition: A Social Cognitive Neuroscience Approach. Psychological Bulletin of the American Psychological Association Inc., Vol. 126, Issue 1, pp. 109-137

Lipton, B.H., 2005. The Biology of Belief: Unleashing the Power of Consciousness, Matter & Miracles. Mountain of Love Productions

Lipton, B.H. & Bhaerman, S., 2010. Spontaneous Evolution: Our Positive Future and a Way to Get There From Here. Hay House

Νικολίτσα, Α., 2018. Χοροθεραπεία: ιστορία, θεωρία, μεθοδολογία, εργαλεία. Εκδόσεις Αγγελάκη

Panksepp, J., 1998.  Affective Neuroscience: The Foundations of Human and Animal Emotions. New York: Oxford University Press.

Panksepp, J. · Asma, S. ·, Curran, G. · Gabriel, R. & Greif, Τ., 2012. The Philosophical Implications of Affective Neuroscience. Journal of Consciousness Studies, Vol. 19, Issue 3–4, pp. 6–48

Pert, C. B., 1997. Molecules of Emotions: The Science Behind Mind-Body Medicine. Touchstone: New York.

Porges, S., 1993. The infant’s sixth sense: Awareness and regulation of bodily processes. Zero to Three. Vol. 14, pp. 12-16.

(διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://stephenporges.com/index.php/scientific–articles/publicationss/17-the–infants–sixth–sense–awareness–and–regulation–of–bodily–processes– (τελευταία πρόσβαση στις 5/2/2018)

Porges S.W., 2011. The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-regulation. New York: WW Norton.

Ράιχ, Β., Γουλφ, Θ. Χόπε, Β.,  Λάιστικοφ, Γ., Ράφαελ, Τ. 2010. Συγκινησιακή πανούκλα: μελέτες κοινωνικής παθολογίας. Εκδόσεις Ρέω

Schure, E. (ανανεωμένη έκδοση 2006), Οι μεγάλοι Μύστες. Νίκας, Εκδόσεις Ελληνική Παιδεία

Schwarz, L., Corrigan, F., Hull, A., Raju, R. 2017. Comprehensive Resource Model: effective therapeutic techniques for the healing of complex trauma. Routledge. 

Siegel, D.J., 2007. The Mindful Brain: Reflection and Attunement in the Cultivation of Well-Being. New York, London: Norton

Taylor, A.G.· Goehler, L.E.· Galper, D.I.· Innes, K.E.· Bourguignon, C., 2010. Top-Down and Bottom-Up Mechanisms in Mind-Body Medicine: Development of an Integrative Framework for Psychophysiological Research. In Explore (NY). January, Vol. 6, Issue 1, pp. 29-41. doi:10.1016/j.explore.2009.10.004. (τελευταία πρόσβαση στις 5/2/2018)

Βίντεο:

https://vimeo.com/282828088?fbclid=IwAR05CVZmMW6QvbJzG10bzBYJeB25f5LPoRAiR69VPjeQk2qKDAkM0ccnrvI

https://www.youtube.com/watch?v=jjj0xVM4x1I

https://www.youtube.com/watch?v=atYiOHuSE6g

https://www.youtube.com/watch?v=KX_RH2KJ3vc

https://www.youtube.com/watch?v=rNuAzZCZ2pU

https://www.youtube.com/watch?v=1OCU2_AmJ0c

https://www.youtube.com/watch?v=s1RnTipiU_Q