Το κόστος της “αλόγιστης συμπόνιας”

© 2017 SofoSoma – Αναστασία Νικολίτσα

Δημοσιεύτηκε από τα www.psychografimata.com στις 6 Φεβρουαρίου 2017.

Η Audre Lorde , Aµερικανή ποιήτρια, φιλόσοφος, ακτιβίστρια (1934 – 1992) είχε πει, ” Ο πόνος είναι σημαντικός : πώς τον αποφεύγουμε , πώς υποκύπτουμε σε αυτόν , πώς ασχολούμαστε με αυτόν , πώς τον υπερβαίνουμε” (1). Διάλεξα αυτή την φράση για να ξεκινήσω να μιλάω για κάτι άγνωστο αλλά πολύ σημαντικό για την κοινωνία, ειδικά την Ελληνική, υπερτονισμένο ως ανάγκη στην παρούσα πραγματικότητα: την ψυχική εξουθένωση όσων βοηθούν και συνδράμουν στον πόνο του Άλλου, αυτό που είναι γνωστό ως burnout στον χώρο εργασίας.

     Ο όρος burnout περιγράφει μια κατάσταση συναισθηματικής, ψυχικής και σωματικής εξάντλησης που προκαλείται από το υπερβολικό και παρατεταμένο άγχος. Παρατηρείται κατά κόρον στα επαγγέλματα που έχουν να κάνουν άμεσα με τον άνθρωπο (νοσοκομεία, ιδρύματα, διασώστες κλπ) αλλά όχι μόνο. Το άτομο κατακλύζεται από την ευθύνη, το βάρος και το άγχος της εργασίας και αισθάνεται ανίκανο να συνεχίσει με την ίδια ενέργεια και επιθυμία για προσφορά. Τα συναισθήματα αμβλύνονται, επέρχεται σωματική και ψυχική κούραση, έλλειψη ενδιαφέροντος για την ζωή και τις χαρές της, κατάθλιψη, ψυχοσωματικά συμπτώματα, διαταραχές ύπνου, κ.α.

     Η πρώτη σκέψη σας ίσως να είναι ότι ο καθένας μπορεί να πάθει burnout με οτιδήποτε κάνει σε υπερβολή στην ζωή του. Είναι αλήθεια αυτό. Κινούμενη από την πραγματικότητα που μας περιβάλλει όμως, ειδικά από το καλοκαίρι του 2015, με την υπερβολική ροή των προσφύγων στην χώρα μας, την δραματική αύξηση των αστέγων και την παρατεταμένη ανθρωπιστική κρίση, σε όλα τα επίπεδα, επέλεξα να ασχοληθώ με το burnout που αφορά στους ανθρώπους που συνδράμουν και προσφέρουν βοήθεια σε όσους έχουν ανάγκη ή/και κινδυνεύει η ζωή τους.

     Από προσωπική εμπειρία αλλά και παρατήρηση των ανθρώπων που γνωρίζω, από τις ιστορίες και μαρτυρίες που διαβάζω στα ΜΜΕ καθώς και πληροφορίες από φίλους, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι οι συνθήκες στην σημερινή εποχή στην Ελλάδα, είναι άκρως τραυματικές όχι μόνο για τους ανθρώπους που χρήζουν βοήθεια αλλά και για όσους εργάζονται, προσφέρουν εθελοντικά ή δείχνουν αλληλεγγύη στους συνανθρώπους μας. Όταν δεν υπάρχει οργάνωση, υποδομή και υποστήριξη στα άτομα που βοηθάνε, τότε το μόνο σίγουρο είναι ότι πολύ σύντομα θα επέλθει η εξουθένωση σε αυτά. Και αυτό έχει μεγάλο κόστος, σε όλα τα επίπεδα, αλλά και για όλους. Για αυτούς που έχουν αναγκη – δεν θα λαμβάνουν βοήθεια πια, για τους ίδιους – τεράστιο ψυχικό κόστος αλλά και ανάγκη χρόνου ανάρρωσης και αποθεραπείας από την εξουθένωση, και για τους οικείους τους – η απόσυρση και εξάντληση που επέρχεται με το burnout έχει αντίκτυπο στην προσωπική τους ζωή.

     Θα σταθώ κυρίως στην δεύτερη συνέπεια, το προσωπικό κόστος αυτού που ονομάζω «αλόγιστη συμπόνια», (Αλόγιστος : αυτός που χαρακτηρίζεται από έλλειψη λογικής σκέψης) εννοώντας την μη συνειδητή αντίδραση προσφοράς και αλληλεγγύης, την μη επίγνωση του βαθύτερου κινήτρου του ατόμου να βοηθήσει, καθώς και των προσωπικών του ορίων, την έλλειψη συμπόνιας για τον ίδιο του τον εαυτό. Όπως υποστηρίζει και η Tara Brach, η αφύπνιση της συμπόνιας του Εαυτού είναι συχνά η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι (2). Η λέξη συμπόνια εμπεριέχει τον πόνο, κι αυτός είναι ο λόγος που επέλεξα την φράση της Audre Lorde ως εισαγωγή. Η προσωπική ανάγκη μας να βοηθήσουμε τον Άλλον που πονάει είναι μια ασυνείδητη έλξη προς αυτό που μας είναι γνώριμο. Όταν ασχολούμαστε με τον ανθρώπινο πόνο τείνουμε να αντιδρούμε σε αυτόν σύμφωνα με τα προσωπικά μας φίλτρα (η ιστορία, η εμπειρία ζωής και οι πεποιθήσεις μας). Εάν εμείς έχουμε το βίωμα της εγκατάλειψης στην προσωπική μας ιστορία – είτε αυτό μας είναι συνειδητό είτε ασυνείδητο – θα αντι-δράσουμε με βάση αυτό το αίσθημα. Θα συντρέξουμε να βοηθήσουμε με την βαθύτερη ανάγκη να αποτρέψουμε ο ‘Άλλος να αισθανθεί το αίσθημα της απελπισίας, όπως το έχουμε νιώσει εμείς.

     Η πρώτη εκ-λογικευμένη αντίδραση όσων διαβάζουν τα παραπάνω ίσως είναι: «μα εγώ τα είχα όλα εύκολα στην ζωή μου, δεν έχω νιώσει απελπισία». Η απάντηση σε αυτό το επιχείρημα είναι απλή: όλα τα ανθρώπινα όντα ξέρουν τι είναι η απελπισία, από την στιγμή που γεννιόμαστε είμαστε τόσο ευάλωτα πλάσματα που ακόμη και η καθυστέρηση της λήψης γάλακτος από την μάνα μας έχει την χροιά της απελπισίας, της εγκατάλειψης, της απόρριψης. Γνωρίζουμε στο κύτταρό μας την απελπισία. Εάν αυτό σας φαίνεται υπερβολικό ας δούμε 2 ακόμη οπτικές. 1) Την αυτόματη ταύτισή μας με τον Άλλον μέσα από τους νευρώνες-κάτοπτρα και 2) την διαγενεακή μετάδοση της πληροφορίας του ψυχικού τραύματος (3, 4 5). Δεν θεωρώ τυχαία την τόσο αυθόρμητη αλληλεγγύη των Ελλήνων και άλλων λαών, οι οποίοι έχουν βιώσει πολλές γενιές πίσω τι θα πει πόλεμος, προσφυγιά και ορφάνια, στον αντίστοιχο σπαραγμό των εκατομμυρίων προσφύγων στην περιοχή της Μεσογείου σήμερα. Είτε το γνωρίζουμε είτε όχι, κάποια κοντινή ή μακρινή γιαγιά μας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της για να προστατέψει τα παιδιά της, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είτε λόγω πείνας, πολέμου ή άλλης βίαιης επίθεσης. Η πληροφορία που κουβαλάμε στο κύτταρο μας μπορεί να είναι υλικό από εμπειρίες των προγόνων μας μέχρι 7 γενιές πίσω. Όσον αφορά στην ικανότητά μας για ενσυναίσθηση και συναισθηματικό συντονισμό με άλλους ανθρώπους, εξηγήθηκε περαιτέρω με την ανακάλυψη ενός είδους νευρώνων στον εγκέφαλο των ανώτερων θηλαστικών, που το 1996 ονομάστηκαν «νευρώνες-κάτοπτρα» (6).

     Πέρα όμως από την βιολογική εξήγηση του γιατί δρούμε προς ανακούφιση του πόνου του Άλλου, υπάρχει το ατομικό ψυχολογικό επίπεδο, αυτό της προβολής του δικού μας τραύματος έξω από εμάς. Η επιτακτική ανάγκη να επουλώσουμε δικά μας τραύματα, ελλείψεις και ανάγκες που μείνανε ανεκπλήρωτες, προσφέροντας στον Άλλον αυτό που δεν λάβαμε εμείς όταν το είχαμε ανάγκη. Αυτή η ασυνείδητη, συνήθως, χρεία να επουλώσουμε παλιές μας πληγές και τραύματα βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην τεράστια ανθρωπιστική κρίση γύρω μας. Είναι πιο εύκολο να δούμε τον πόνο στον συνάνθρωπό μας παρά να αφουγκραστούμε τον δικό μας πόνο. Και επανέρχομαι στην αρχική φράση, ” Ο πόνος είναι σημαντικός : πώς τον αποφεύγουμε , πώς υποκύπτουμε σε αυτόν , πώς ασχολούμαστε με αυτόν, πώς τον υπερβαίνουμε”. Η ενασχόληση με τον πόνο του Άλλου είναι βέβαιο ότι οδηγεί στην υπέρβαση του δικού μας πόνου. Χρειάζεται να υπερβούμε τον δικό μας πόνο για να συντρέξουμε στον πόνο του Άλλου, αλλιώς δεν μπορούμε να προσφέρουμε. Συγχρόνως όμως αποφεύγουμε τον δικό μας πόνο για να μην υποκύψουμε σε αυτόν. Η υπέρβαση-αποφυγή του δικού μας πόνου έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες για εμάς τους ίδιους και απαιτεί μεγάλη ποσότητα από την ενέργειά μας. Είναι μόνο για μικρό διάστημα που καταφέρνουμε να νιώσουμε ανακούφιση από την προσφορά μας, εάν δεν φροντίσουμε παράλληλα και τον εαυτό μας. Ο δικός μας πόνος-τραύμα μας περιμένει στην γωνία μόλις εμείς χαλαρώσουμε και σταματήσουμε την δράση «σωτηρίας του Άλλου».

     Τέλος υπάρχει το φαινόμενο του δευτερογενούς τραυματισμού μας, όταν γινόμαστε μάρτυρες τραυματικών καταστάσεων για άλλους. Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία (2000) όρισε ότι «ένα τραυματικό γεγονός έχει συμβεί όταν το άτομο έχει βιώσει, γίνει μάρτυρας ή έχει απειληθεί με θάνατο ή σοβαρό τραυματισμό ή έχει απειληθεί η σωματική ακεραιότητα του ίδιου ή κάποιου άλλου (και) η αντίδραση του ατόμου περιλάμβανε έντονο φόβο, αίσθημα αβοήθητου ή τρόμο». Τραύμα δημιουργείται όταν οι ψυχικές δυνάμεις του ατόμου δεν επαρκούν για την αντιμετώπιση ενός στρεσογόνου γεγονότος. Η υποκειμενική αντίδραση του στην στρεσογόνο κατάσταση εξαρτάται από την προσωπικότητά του, τυχόν προηγούμενα τραύματα, από την αντίδραση του περιβάλλοντος κλπ. Η έκθεση σε ένα στρεσογόνο γεγονός, ανεξάρτητα από την ενεργό συμμετοχή του ατόμου σε αυτό, συνοδευόμενη από την αίσθηση πλήρους αδυναμίας και ανικανότητας αντιμετώπισης, έντονων συναισθημάτων και κατακλυσμιαίου άγχους, μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση μετατραυματικού στρες ή μετατραυματικής διαταραχής (7). Χρειάζεται να πούμε κι άλλα για να πεισθούμε για την τραυματική έκθεση τόσων χιλιάδων εθελοντών, αλληλέγγυων και εργαζόμενων με τους πρόσφυγες, άστεγους, ασθενείς, τους τελευταίους μήνες στην χώρα μας; Ποιος από αυτούς ήξερε τι είχε να αντιμετωπίσει ανά πάσα στιγμή και ποιος από αυτούς θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι είχε τους ψυχικούς πόρους και δύναμη να ανταπεξέλθει σε όσα επρόκειτο να αντικρίσει, ειδικά όταν πρόκειται για αναπάντεχες ή/και κρίσιμες καταστάσεις;

     Εδώ καλείται να μπει το όριο. Το όριο της ύπαρξής μας και το όριο που καθορίζει την ισορροπία της ψυχοσωματικής μας υπόστασης. Πόσο πραγματικά μπορούμε να αλλάξουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας; Μέχρι ποιόν βαθμό; Ποια είναι η ευθύνη που αναλαμβάνουμε ασυνείδητα; Ποιο το κίνητρό μας και ποιος ο στόχος μας; Πόσο αποδεχόμαστε την περιορισμένη ανθρώπινη φύσης μας; Πότε και πως μπαίνουμε στον ρόλο του σωτήρα; Πόσο φροντίζουμε τον εαυτό μας πριν βοηθήσουμε τον Άλλον; Στις οδηγίες ασφαλείας κατά την διάρκεια μιας πτήσης με αεροπλάνο τονίζεται ότι σε περίπτωση έλλειψης οξυγόνου πρέπει πρώτα να φορέσουμε εμείς την μάσκα οξυγόνου και μετά να βοηθήσουμε τον διπλανό μας. Αυτό είναι λογική συμπόνια και φροντίδα. Πόσοι άραγε το κάνουμε πράξη αυτό στην καθημερινότητά μας; Δεν είναι εγωισμός, είναι αγάπη για τον εαυτό. Χωρίς αγάπη και φροντίδα για τον εαυτό μας είμαστε έρμαιο μέσα στο όχημα των εμπειριών που ορίζουν οι άλλοι. Πόσο χρήσιμοι είμαστε πραγματικά έτσι; Πόσο θα αντέξουμε την ταχύτητα και τις συνθήκες αυτού του οχήματος εάν εμείς δεν έχουμε τον έλεγχο του; Εκεί εντοπίζεται το όριο ανάμεσα στην συμπόνια και στην αυτοθυσία. Από σωτήρες καταλήγουμε να γινόμαστε θύματα και βρίσκουμε τον εαυτό μας καταρρακωμένο και τραυματισμένο να επιστρέφει πίσω στον δικό του πόνο. Αυτή την φορά υπερ μεγενθυμένο, σε έξαρση, αποκομμένοι από τον κόσμο, με ελάχιστο ενδιαφέρον για την ζωή και τις χαρές της, σε πλήρη ταύτιση με το τραύμα των άλλων, μη γνωρίζοντας πώς να βγούμε από αυτό.

     Η ανάγκη για ψυχολογική υποστήριξη όσων εργάζονται ή προσφέρουν εθελοντικά βοήθεια στον συνάνθρωπο είναι επιτακτική, από πάντα! Σήμερα, στην Ελλάδα έχει γίνει πια κρίσιμη. Κινδυνεύουμε να χάσουμε πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό σε όλα τα ανθρωπιστικά επαγγέλματα αλλά και την προσφορά εκείνων των ενεργών πολιτών που βοηθάνε σε καθημερινή βάση τον συνάνθρωπο. Κινδυνεύουμε να αποκτήσουμε μια δευτερεύουσα ανθρωπιστική κρίση, αυτή των βοηθών και αλληλέγγυων, που μετά από υπερκόπωση, εξουθένωση και τραυματισμό τους αλλάζουν πλευρά και από την θέση του δυνατού βρίσκονται στην θέση του αδυνάτου που χρήζει βοήθειας. Πρώτο βήμα για μια αλλαγή στον τρόπο που βλέπουμε την ανθρώπινη συμπόνια είναι η αποδοχή του δικού μας πόνου αλλά και ενημέρωση για τους κινδύνους της «αλόγιστης συμπόνιας». Δεύτερο βήμα, η αναζήτηση βοήθειας και στήριξης όταν έχουμε ήδη «καεί». Τρίτο, η εκπαίδευσή μας για την πρόληψη του burnout και η διάδοση της πληροφορίας στην ευρύτερη κοινωνία, για μια πραγματική κοινωνική αλλαγή. Για μια κοινωνία που θα μάθει πως να επουλώνει το συλλογικό τραύμα χωρίς να ανοίγει καινούριες πληγές στην προσπάθειά της να βοηθήσει.

Βιβλιογραφία:

Audre Lorde, μετάφραση από

http://www.goodreads.com/quotes/search?utf8=%E2%9C%93&q=%E2%8%9CPain+is+important%3A+how+we+evade+it%2C+how+we+succumb+to+it%2C

+how+we+deal+with+it%2C+how+we+transcend+it.%E2%80%9D&commit=Search

Brach, Tara (2012), «True Refuge: Finding Peace and Freedom in Your Own Awakened Heart», Bantam Books, New York Bombay Α., Matheson Κ., Anisman Η., (2009), Intergenerational Trauma:

Convergence of Multiple Processes among First Nations peoples in Canada retrieved from http://www.naho.ca/jah/english/jah05_03/V5_I3_Intergenerational_01.pdf

Danieli, Y (ed.) (1998) “International Handbook of Multigenerational Legacies of Trauma”, Plenum Press, New York

Lev-Wiesel, R., (2007) “Intergenerational Transmission of Trauma across Three Generations: A Preliminary Study”, University of Haifa, Israel, retrieved from Intergenerational Transmission of Trauma across Three Generations: A Preliminary Study

Gallese V., Fadiga L., Fogassi L. and Rizzolatti G., “Action recognition in the premotor cortex”, Brain 1996: 119; 593–609. Retrieved from http://brain.oxfordjournals.org/content/132/7/1685.

American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (Fourth ed.). Washington D.C., Retrieved from http://www.mhacolorado.org/file_depot/0-10000000/30000-40000/31946/folder/88735/PTSD_Criteria.pdf

Είναι λίγες οι φορές στην ζωή που καταφέρνουμε και μπαίνουμε στην ευδαιμονία του «εδώ και τώρα», ήσυχοι από φαντάσματα, σταθεροί στο κέντρο μας, ικανοποιημένοι ενήλικες. Το παρελθόν είναι πάντα εδώ, είτε το βλέπουμε είτε όχι, είτε το αναγνωρίζουμε είτε όχι. Είναι στα γάγγλια του νευρικού μας συστήματος, στα όνειρα που ξεπηδούν απρόσκλητα, στους ανείπωτους σπλαχνικούς ήχους.

Το έξω είναι άραγε πιο δύσκολο από το μέσα; Το μέσα είναι αυτό που δημιουργεί μπελάδες ή το έξω είναι αυτό που παρενοχλεί και προκαλεί; Αναπάντητο ερώτημα! Ποιος τα ελέγχει τελικά αυτά τα δύο;

Κάποιοι από μας, ψάχνοντας απάντηση σε αυτό το αναπάντητο ερώτημα πάνε στον γιατρό με χίλιες δυο ιατρικές διαγνώσεις και φαρμακάκια σε μικρά μπουκαλάκια. Γεμάτα τα ντουλάπια των σπιτιών από δαύτα για τον έλεγχο του απρόβλεπτου πόνου. Πολλές οι παρενέργειες τελικά και ελάχιστες οι ενέργειες!

Άλλοι το πάνε στην ταβέρνα, ή στο ντουλάπι με τα ποτά. Και σε αυτά τα μέρη βρίσκει κανείς αυτά τα παιδιά αυτού του απρόβλεπτου Θεού που πασχίζουν, ανεβοκατεβάζοντας τα γυάλινα δοχεία, να ζεστάνουν την παγωνιά μέσα τους. Μύθος ότι το αλκοόλ ζεσταίνει την καρδιά. Αντιθέτως την παίρνει και την πάει στα πιο παγωμένα δωμάτια του Άδη, τις περισσότερες φορές ανεπιστρεπτί. Αποτυχημένος κι εκεί ο έλεγχος. Μάταιο το ξόδεμα και ο εκφυλισμός.

Κάποιο άλλοι ασπάζονται πιο δραστικές λύσεις και ρίχνουν το «βάλσαμο» στις φλέβες τους, επί ματαίω όμως. Μικρή η δράση του, μεγάλο το αντίτιμο “μετά την απομάκρυνση από το ταμείο”.

Υπάρχουν κι αυτοί που τρώγοντας μαλακώνουν για λίγο την ανάγκη και κοιμίζουν εύκολα το φοβισμένο μέσα. Τα απομεινάρια της πέψης αδυνατούν να προλάβουν την επόμενη πείνα. Πολύ σύντομα το πεινασμένο μέσα ξαναχτυπά. Διπλά πεινασμένο!

Τέλος, υπάρχουν κι αυτοί που το απρόβλεπτο έξω έχει υπάρξει τρομαχτικό και παίρνουν όλο το σενάριο και την σκηνοθεσία πάνω τους, για να προλάβουν το κακό τέλος. Αν το έργο ολοκληρωθεί, όπως το έχουν σκηνοθετήσει, τότε ίσως να μπορέσουν να πάρουν την επόμενη ανάσα. Μεγάλη παγίδα, τεράστιος κόπος, ανέφικτος στόχος. Με το πάτημα του «on» στην κάμερα το σενάριο καταρρέει.

Όλα τελικά μη αποδοτικά και μάταια καταφύγια. Μόνη πραγματική σωτηρία το ζωντανό, αμούδιαστο, αποτοξινωμένο, παλλόμενο κέντρο μέσα μας. Αυτό που γνωρίζει τον πόνο και που ξέρει να μπαίνει μέσα αλλά και να βγαίνει έξω, αφού ολοκληρώσει την διαδρομή. Αυτό το κέντρο, σε αυτό το δυναμικό του είναι που συνδέει τα δύο επίπεδα, τις δύο πραγματικότητες. Και αν είναι τυχερό θα συναντήσει κι άλλα τέτοια παιδιά που ξέρουν να μπαινοβγαίνουν “καθαρά” στο μέσα και στο έξω!

Μεταφρασμένο κείμενο από την επίσημη ιστοσελίδα του Comprehensive Resource Model

https://comprehensiveresourcemodel.com/