Το Εγώ και οι Άλλοι στην θεραπεία τραύματος
© 2020 SofoSoma – Αναστασία Νικολίτσα
Δημοσιεύτηκε από το www.psychografimata.com στις 20 Ιανουαρίου 2020.
Ο εγκέφαλός μας διαμορφώνει τις λειτουργίες και τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς του βάσει των εμπειριών μας κατά την διάρκεια της ανάπτυξής μας, από την ενδομήτρια ζωή μας, αλλά και συνεχίζει να διαφοροποιείται μέχρι το τέλος αυτής. Η νευροπλαστική ικανότητά του είναι υπεύθυνη για αυτή την διαδικασία και για αυτό υπάρχει πάντα η δυνατότητα αλλαγής και εξέλιξης, εφόσον έχουμε την ευκαιρία να βιώσουμε νέες εμπειρίες, να επαναπροσδιορίσουμε τις παλιότερες και να δημιουργήσουμε έτσι νέα νευρωνικά μονοπάτια. Τα ψυχικά τραύματα στην πορεία της ζωής μας και οι αδυναμία μας να αντιμετωπίσουμε γεγονότα, καταστάσεις και συναισθήματα είναι καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη και εξέλιξη αυτών των μηχανισμών. Στην θεραπεία του ψυχικού τραύματος σήμερα, ειδικά στις περιπτώσεις σοβαρής διασχιστικής διαταραχής και σύνθετου τραύματος χρησιμοποιείται, με πολύ καλά αποτελέσματα, η εργασία με τα λεγόμενα ego states. Υπο-προσωπικότητες, δηλαδή, του Εγώ, που έχουν διαμορφωθεί στην διάρκεια της ζωής και λειτουργούν ως μηχανισμοί διατήρησης της συνοχής του Εαυτού.
Από την εποχή της αρχής της ψυχανάλυσης, ο Paul Federn (Vienna, 1871- New York, 1950) υποστήριξε ότι η προσωπικότητα του ατόμου απαρτίζεται από διάφορες και διαφορετικές Εγωικές καταστάσεις (ego states), αντίθετα με τον Freud που μίλησε για 3 καταστάσεις (id, ego, superego) και μόνο μία από αυτές είναι το Εγώ. Ο Federn διαφοροποιήθηκε από πολύ νωρίς, υποστηρίζοντας ότι διατηρούμε το Εγώ μας στις διαφορετικές αυτές καταστάσεις, ταυτιζόμενοι με την κάθε μία, όταν αναδύεται στην επιφάνεια, σαν να είμαστε εμείς αυτή. Ο Federn μοιράστηκε αυτή την ιδέα με τον Edoardo Weiss (1889-1970) ο οποίος κατόπιν έκανε το ίδιο με τον John Watkins (1913-2012) (1). Ο τελευταίος, μαζί με την σύντροφό του Ηelen Watkins ανέπτυξαν την μέθοδο Εgo State Therapy και εξέδωσαν το πρώτο τους βιβλίο πάνω σε αυτό, «Ego States: theory and therapy” το 1997. Τα 4 βασικά ego states για τους Watkins είναι τα εξής: Vaded, Retro, Conflicting και Normal states.
Ο Εric Berne, ανάπτυξε την θεωρία και Παράδειγμα της Τransactional Αnalysis στα τέλη της δεκαετίας του ‘50. Είδε τις εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου ως συγκρούσεις ανάμεσα σε 3 κυρίως κομμάτια του Εγώ, του εσωτερικευμένου Ενήλικα, Παιδιού και Γονέα, που άλλοτε συνεργάζονται και συνηχούν και άλλοτε συγκρούονται.
O Richard Schwartz στα μέσα της δεκαετίας του ’90 μέσα από την μακρόχρονη εργασία του με άτομα με διατροφική, μεταιχμιακή ή διασχιστική διαταραχή ανέπτυξε την μέθοδο «Ιnternal Family Systems” (2), όπου διακρίνει 3 τύπους καταστάσεων του Εγώ: τους Διαχειριστές (managers), τους Εξόριστους (exiles) και τους Πυροσβέστες (firefighters). Οι πρώτοι είναι μηχανισμοί που προστατεύουν το άτομο από το να βιώσει πόνο, απόρριψη, θυμό, λύπη, φόβο. Δημιουργούνται από την ανάγκη επιβίωσης, ασφάλειας, λειτουργικότητας και λογικής. Οι Eξόριστοι είναι κομμάτια του Εγώ που έχουν «απορροφήσει» και «κρατάνε» αυτά τα δύσκολα συναισθήματα, τις αναμνήσεις και τις αισθήσεις που συνοδεύουν αυτές, καθώς το άτομο, σε πρώιμη ηλικία, τραυματίστηκε ψυχικά. Οι Διαχειριστές προσπαθούν να κρατήσουν τους Εξόριστους «στην ντουλάπα» καθώς η οποιαδήποτε ενεργοποίησή τους θα βάλλει την ισορροπία του ατόμου. Οι Πυροσβέστες είναι επίσης μηχανισμοί που δρουν «πυροσβεστικά» όταν οι Διαχειριστές δεν έχουν καταφέρει να διατηρήσουν τους εξόριστους απενεργοποιημένους και έτσι το άτομο κατακλύζεται από συναισθήματα και ευαλωτότητα. Πέρα από αυτά τα «κομμάτια» ο Schwartz διαπίστωσε ότι υπάρχει στον πυρήνα όλων, ακόμη και των πιο διαταραγμένων ασθενών του, ένα άλλο στοιχείο που το ονομάζει Εαυτό (Self), το οποίο λειτουργεί ως υγιής ενήλικας και έχει τα εξής στοιχεία: calmness (ηρεμία), curiosity (περιέργεια), clarity (διαύγεια), compassion (συμπόνια), confidence (αυτοπεποίθηση), creativity (δημιουργικότητα), courage (κουράγιο), και connectedness (ικανότητα σύνδεσης) (τα 8 C’s όπως τα αποκαλεί).
Μέθοδοι τραυματοθεραπείας όπως το EMDR (3) και το CRM (4) έχουν ενσωματώσει την εργασία με τις υπο-προσωπικότητες/καταστάσεις του Εγώ καθώς πολύ συχνά εμποδίζουν την ομαλή επεξεργασία του τραύματος. Πρόκειται για νευροβιολογικούς αυτοματισμούς, οι οποίοι λειτουργούν πέραν της συνείδησης του ατόμου και πολλές φορές μάλιστα ως το κύριο στοιχείο της προσωπικότητας, κρατώντας τα υπόλοιπα στοιχεία (parts, όπως αποκαλούνται) σε λανθάνουσα κατάσταση.
Όλοι μας έχουμε τέτοιες υπο-προσωπικότητες που αποτελούν μέρος του εσωτερικού μας συστήματος και «κρατάνε» μέρος της ιστορίας μας, της ψυχής και της καρδιάς μας. Δημιουργούνται σύμφωνα με τα βιώματα και τους πόρους δύναμης (resources) που είχαμε κατά την διάρκεια της ζωής μας. Όταν μιλάμε για πόρους δύναμης εννοούμε το σύνολο των πόρων που καθιστούν την ανθεκτικότητα μας δυνατή, είτε είναι άτομα που μας προστάτεψαν και μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τις εμπειρίες της ζωής μας, είτε είναι νευροβιολογικές διαδικασίες που είχαμε ήδη διαθέσιμες και ενεργοποιήθηκαν στο τραυματικό γεγονός ή κατάσταση, είτε μαθημένους μηχανισμούς αυτορύθμισης και επαναφοράς της ομοιόστασης. Ανάλογα με το τι είχαμε διαθέσιμο τότε, χτίσαμε και τους αντίστοιχους μηχανισμούς, ταυτιζόμενοι με αυτό που ήταν για εμάς τότε η καλύτερη δυνατή επιλογή.
Οι μηχανισμοί αυτοί, εμφανιζόμενοι στην θεραπεία τραύματος ως parts, ως φαινομενικά αυτόνομες προσωπικότητες, έχουν δημιουργηθεί στην πορεία της ζωής μας με μοναδικό στόχο τους την διατήρηση της ισορροπίας, της προστασίας από τον πόνο και κατά συνέπεια της διατήρησης της ψυχικής μας υγείας και συνοχής. Πολύ συχνά, μέσα μας δημιουργούνται και κομμάτια (parts) που φέρουν την ποιότητα, ενέργεια και δράση ενός Αυτουργού (Perpetrator). Στρέφονται δηλαδή ενάντια στον Εαυτό και στα υπόλοιπα κομμάτια του εσωτερικού συστήματος, προκαλώντας αυτοάνοσα, αυτοτραυματισμούς, αυτοτιμωρία και πολλές άλλες διαταραχές. Ο μηχανισμός τους έχει ξεκάθαρα σωματική βάση, πόνο, σφίξιμο, πάγωμα, κράτημα, ένταση ή/και άλλα συμπτώματα που εμφανίζονται επαναλαμβανόμενα στο σώμα. Αυτά τα perpetrator parts μερικές φορές εκδηλώνονται και με εξωτερικές συμπεριφορές όπως νταηλίκι, τραμπουκισμός, επίκριση, σωματική βλάβη προς άλλους, αντιδρώντας άμεσα ή έμμεσα σε κάθε δείγμα ευαλωτότητας, αδυναμίας, θλίψης ή φόβου. Στόχος τους η προστασία, έτσι ώστε να μην πυροδοτηθούν τα parts που «κρατούν» το τραύμα και κινδυνεύουν να κατακλύσουν το άτομο με τα ανεπεξέργαστα συναισθήματά τους. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί γιατί σε πολλές περιπτώσεις ένας άνθρωπος που, ενώ έχει κακοποιηθεί ο ίδιος, εκφράζεται επικριτικά προς κάποιον άλλο που νιώθει ευάλωτος από την κακοποίηση που έχει υποστεί. Είναι αυτό το κομμάτι του Αυτουργού που εκφράζεται με αυτό τον τρόπο στους άλλους, οι οποίοι βιώνουν την ευαλωτότητα που ο ίδιος αποφεύγει με κάθε κόστος. Όταν ένα άτομο λειτουργεί ως αυτουργός προς άλλους ανθρώπους ταυτόχρονα στρέφεται και ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό, προς τα πιο ευάλωτα και τραυματισμένα του κομμάτια, τα οποία κρύβονται όλο και πιο βαθιά στο υποσυνείδητο και δεν τολμούν να αποκαλυφθούν σε κανέναν, ούτε καν μέσα στο πλαίσιο της θεραπείας. Πολλές φορές οι έκφραση αυτών των κομματιών δεν είναι εμφανής στους γύρω, και δεν στρέφεται προς τους άλλους, αλλά εκδηλώνεται ως εσωτερική σύγκρουση που εν καιρώ μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που ονομάζουμε ψυχοσωματικό σύμπτωμα ή ασθένεια.
Έχει μεγάλη σημασία να δούμε αυτές τις εκδηλώσεις ως προσπάθειες επιβίωσης και βαθιάς επιθυμίας να «δει επιτέλους» κάποιος το έργο που κάνουν τόσα χρόνια για το άτομο, να ακούσει την ιστορία τους και πολλές φορές να τα βοηθήσει να «ξεκουραστούν» (να μην ενεργοποιούνται), να αναλάβει και να ορίσει το ενήλικο κομμάτι ποιό θα ενεργοποιείται και πότε. Καθαρίζοντας την ρίζα του τραύματος, -τα κομμάτια που κρατάνε στο νευρικό σύστημα την ανεπεξέργαστη αντίδραση στο τραυματικό γεγονός ή τραυματική κατάσταση-, αυτοί οι μηχανισμοί δεν έχουν λόγο να ενεργοποιούνται και έτσι ενσωματώνονται στο εσωτερικό σύστημα του ατόμου, φέροντας μακροπρόθεσμη ηρεμία, γαλήνη και αυξημένη λειτουργικότητα, σπάζοντας τον φαύλο κύκλο της εσωτερικής σύγκρουσης. Όταν, πολύ συχνά, αυτοί οι μηχανισμοί εμποδίζουν την επεξεργασία του τραύματος, η διαπραγμάτευση μαζί τους με στόχο την συνεργασία και καθησυχασμό τους είναι απαραίτητη, για να προχωρήσει η θεραπεία. Πολλές φορές αυτά τα parts εμφανίζονται με όνομα, συγκεκριμένη ηλικία και φύλο και αν τα ρωτήσεις θα σου πούνε όλη την ιστορία τους χωρίς ενδοιασμό. Η ψυχοεκπαίδευση και το χτίσιμο νέων πόρων δύναμης, έτσι ώστε το άτομο να αισθανθεί ότι μπορεί να «συναντήσει» αυτά τα πολύ πληγωμένα κομμάτια του που «κρατάνε» τον πόνο και τα ανείπωτα και ανεπεξέργαστα βιώματα είναι πολύ σημαντική για την αποδοχή των όσων έρχονται στην επιφάνεια και την ενεργοποίηση της συμπόνιας προς αυτά. Για να μπορέσει να επιτευχθεί μια επαφή μαζί τους χρειάζεται το άτομο να βρίσκεται σε μία αρκετά χαλαρή, ενσώματη κατάσταση, σε ύπνωση ή να έρθει σε επαφή μαζί τους μέσω της αυτόματης γραφής ή ακόμη και της τέχνης.
Όταν το Eνήλικο κομμάτι του ατόμου δεν είναι αρκετά ισχυρό, ή ξεκάθαρα διαμορφωμένο, τα κομμάτια Αυτουργοί (perpetrator parts) αναλαμβάνουν το «τιμόνι», καθώς αυτή είναι η μόνη ασφαλής επιλογή (αυτόματη και ασυνείδητη φυσικά). Οπότε πρωταρχικός σκοπός είναι η ενδυνάμωση του Eνήλικα, ή αυτού που περιγράφει ο Richard Schwartz ως Self. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις διαγενεακοί μηχανισμοί, κληρονομημένοι ή/και μαθημένοι αναλαμβάνουν, διαμορφώνονται μέσα μας ως perpetrator parts –ως η μόνη διαθέσιμη αρκετά ισχυρή στάση- και έτσι διαιωνίζονται σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο οι παρωχημένες πεποιθήσεις, ο συντηρητισμός, η πατριαρχία, ο αυταρχισμός, ο ρατσισμός, το μίσος για την διαφορετικότητα, οι παλιές μέθοδοι ανάθρεψης των παιδιών, η καταπίεση της σεξουαλικότητας, ο ναρκισσισμός κ.α. προς τα παιδιά, τον εαυτό και τις ευάλωτες ομάδες μιας κοινωνίας. Για παράδειγμα, ένα παιδί πολύ μικρής ηλικίας, όπου δεν έχει ακόμη διαμορφώσει χαρακτήρα και άποψη για τα πράγματα, όταν ο πατέρας του φυλακίζεται για τις πολιτικές του πεποιθήσεις, ταυτίζεται -χτίζει μηχανισμό άμυνας δηλαδή, ενάντια στην ευαλωτότητα που ένιωσε τότε- με την ισχύ και την βία που φυλάκισε τον πατέρα του, κατηγορώντας στην μετέπειτα ζωή του, όσους υποστηρίζουν τις ιδέες και αξίες που υποστήριζε ο πατέρας του. Ο ανεπεξέργαστος φόβος, λύπη και θυμός που ένιωσε ως μικρό παιδί κρατιούνται «κρυφά» από τον ίδιο του τον εαυτό καθώς ο μόνος τρόπος να μην κατακλυσθεί από αυτά είναι να στρέφεται ενάντια σε αυτά, και κατά συνέπεια σε όλους τους άλλους ανθρώπους γύρω του που εκδηλώνουν τέτοιες ιδέες ή συναισθήματα και κάθε είδους ευαλωτότητα. Ένα άλλο παράδειγμα είναι μια γυναίκα που έχει υποστεί ταπείνωση και κακοποίηση για την εκδήλωση της σεξουαλικότητάς της στην εφηβεία της, να κατηγορεί, ταπεινώνει, επικρίνει και τιμωρεί το δικό της παιδί, όταν θα δει οποιοδήποτε σημάδι εκδήλωσης της σεξουαλικότητας από την κόρη της. Και στα δύο παραπάνω παραδείγματα, το άτομο έχει αναπτύξει έναν μηχανισμό άμυνας απέναντι στην δική του ευαλωτότητα που του επιτρέπει να διατηρεί το τραύμα του και τα ανεπεξέργαστα συναισθήματά του σε καταστολή. Αυτό που είναι πολύ σημαντικό να τονίσω όμως είναι ότι παρόλη την προσπάθεια αυτή, τα πληγωμένα, τραυματισμένα κομμάτια λαχταρούν να πουν την ιστορία τους, να «βγουν στο φως» και να επαναπροσδιοριστούν από το άτομο και έτσι να ησυχάσουν. Έτσι, ως ασυνείδητες πτυχές του εαυτού, οδηγούν το άτομο με μαθηματική ακρίβεια στην αναβίωση του τραύματος, την επανάληψη της ιστορίας και την επιβεβαίωση των πεποιθήσεων που κρατάνε, μέσα από «τυχαίες» εμπειρίες, καταστροφικές σχέσεις, αυτοκαταστροφικές πράξεις και άλλα πολλά. Και τότε το άτομο αναζητά θεραπεία, ή ενεργοποιείται μια πολύ δύσκολη κατάσταση στην ζωή του από εξωτερικούς παράγοντες και σχέσεις με τους άλλους ή καταρρέει η υγεία του.
‘Έτσι, έχοντας όλα αυτά τα κομμάτια μας να διαφεντεύουν μέσα μας το εσωτερικό μας σύστημα και να αλληλοσυγκρούονται μεταξύ τους για το ποιό έχει την καλύτερη λύση για τη εξασφάλιση της συνοχής, πορευόμαστε ταυτόχρονα και ως κομμάτια ενός ευρύτερου συλλογικού συστήματος. Η κοινωνία των ανθρώπων γεννιέται και πορεύεται μέσα στην “σούπα” του συλλογικού τραύματος, αναπαράγοντας στάσεις και πεποιθήσεις, διαστρεβλώσεις και προκαταλήψεις μη έχοντας επίγνωση ότι όλα αυτά συμβαίνουν επειδή είμαστε, σε ατομικό επίπεδο, έρμαια των μηχανισμών μας. Δεν ζούμε την ζωή μας από τον Πυρήνα μας αλλά αντιλαμβανόμαστε και αποφασίζουμε, κρίνουμε και πράττουμε με βάση την «φλούδα» που, από την σύλληψη μας έχει επικαλύψει τον Πυρηνικό Εαυτό μας, -αυτό το υπερβατικό κομμάτι μας που δεν έχει ούτε πόνο ούτε τραύμα και που θυμάται ποιοι είμαστε και γιατί είμαστε εδώ. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ καλούμαστε να είμαστε όλοι όλο και πιο ενήμεροι, όλο και πιο άγρυπνοι για το ποια κομμάτια μας ενεργοποιούνται μέσα μας κάθε φορά που αντικρίζουμε την ευαλωτότητα, την βία, την αδικία και όλα τα δεινά που περνάει η ανθρωπότητα. Να αφουγκραζόμαστε με ποια ενέργεια και αξία ταυτιζόμαστε και ποιόν κρίνουμε αυτόματα χωρίς συμπόνια, καθώς και να εργαστούμε με ευλάβεια με το προσωπικό μας εσωτερικό σύστημα, συμβάλλοντας στην επούλωση του συλλογικού τραύματος και την εξάλειψη της βίας και της αδικίας.
Βιβλιογραφία
Berne, Eric (1964). “Games People Play”, Grove, Book Club
Schwartz, Richard C. (1999). “The internal family systems model”.
Watkins, John G. (1995). Ego States: Theory and Therapy. The Guildford Press, New York, London